Starzenie się dotyczy wszystkich układów i narządów organizmu człowieka, chociaż niejednokrotnie trudno rozróżnić skutki naturalnego procesu starzenia się od wpływu chorób przewlekłych.
Na tzw. psychologiczny wymiar starości w znaczący sposób wpływają czynniki, które łączą się z historią i warunkami życia, doświadczeniami, a także przekazem społecznym i rodzinnym na temat starości. Mają one kluczowy wpływ na myślenie, zachowanie, emocje i nastawienie do starości zarówno własnej jak i innych ludzi. Przyczyniają się także do zróżnicowania tempa i sposobu starzenia się.
W naturalnym procesie starzenia się nie następują zasadnicze zmiany w zdolności do logicznego myślenia, zasobie wiedzy i słów, zdolności do wykonywania codziennych czynności. Natomiast osłabieniu ulega zdolność zapamiętywania, uczenia się, koncentracji i podzielności uwagi, koordynacji wzrokowo-ruchowej, a także odporności na stres.
W następstwie tego procesu można zaobserwować następujące zmiany w różnych obszarach funkcjonowania osób starszych:
- pamięć – trudności w zapamiętywaniu i odtwarzaniu bieżących zdarzeń spowodowane są osłabieniem tzw. pamięci krótkotrwałej (krótkoterminowej) Wiadomości zmagazynowane wcześniej w pamięci długotrwałej pozostają utrwalone i dostępne. Oznacza to, że osoby starsze lepiej pamiętają dawne wydarzenia niż niedawne fakty np. gdzie położyły okulary, klucze, dokumenty, czy wzięły leki. Z powodu pogorszenia pamięci krótkotrwałej oraz innych funkcji poznawczych (koncentracja, koordynacja, uwaga) nowe okoliczności czy zmiana otoczenia mogą powodować niepokój i zagubienie. Pamięć długoterminowa z wiekiem również ulega osłabieniu jednak w znacznie mniejszym stopniu niż pamięć krótkoterminowa.
- mniejsza elastyczność i umiejętność przystosowania się – w wyniku trudności odnajdywania się w nowych sytuacjach osoby starsze nie lubią niespodziewanych zmian i często przyjmują pozycję obronną służącą zachowaniu poczucia bezpieczeństwa, która czasem wyraża się np. w postaci uporu (“trzymanie się” przyzwyczajeń, ustalonego porządku), który przez opiekunów może być odbierany jako przejaw złośliwości uniemożliwiający wprowadzenie zmian;
- postawa retrospektywna (odtwarzanie przeszłości, wracanie do wspomnień) – wcześniejsze przeżycia są lepiej zachowane w pamięci długotrwałej i łatwiej dostępne; wracanie do wspomnień, jeśli były pozytywne, może być sposobem na odzyskanie poczucia bezpieczeństwa i wartości; charakter dominujących osobistych doświadczeń z przeszłości – pozytywne/bolesne znacząco rzutuje na stosunek do bieżących wydarzeń;
- ograniczenie zainteresowań – obniżenie sprawności intelektualnej i motorycznej (stan zdrowia, samopoczucie) oraz ograniczenie dostępności do niektórych obszarów życia wpływa na poziom aktywności osób starszych; obszary zainteresowań zazwyczaj nie ulegają zmianie i zależą od dotychczasowych zamiłowań, nawyków, potrzebie;
- trudności w wykonywaniu niektórych czynności – obniżenie koordynacji wzrokowo-ruchowej, szczególnie pod presją czasu, często współistniejące z zaburzeniami wzroku i równowagi, objawia się trudnościami w wykonywaniu nawet dobrze opanowanych czynności takich jak ubieranie się, omijanie przeszkód na drodze, obsługa urządzeń i sprzętów gospodarstwa domowego itp.
- czas reakcji – z wiekiem osłabia się sprawność psychomotoryczna, wydłuża się czas, potrzebny do zrealizowania jakiegoś działania czy sformułowania wypowiedzi;
- mniejsza zdolność koncentracji i podzielności uwagi – trudności w wykonywaniu kilku czynności naraz lub odbieraniu bodźców słuchowych i wzrokowych jednocześnie np. podczas oglądania telewizji (trudności ze zrozumieniem przekazu);
- trudności ze zrozumieniem mowy – osoby starsze czasem gubią treść wypowiedzi, zwracają uwagę, że inni mówią niewyraźnie i zbyt szybko; przyczyną mogą być problemy ze słuchem.
- ograniczenie wyobraźni przestrzennej i zdolności do twórczego myślenia;
- zmniejszenie zdolności planowania i przewidywania;
- spadek umiejętności analitycznych i organizatorskich;
- obniżenie decyzyjności;
- zmniejszenie zdolności oceny sytuacji np. większa ufność, albo nadmierna nieufność.
- osobowość osób starszych zasadniczo nie ulega zmianie, ale często dochodzi do nasilenia i wyostrzenia
- określonych cech charakteru (wcześniej utrwalonych); ważne: wyraźne zmiany w sferze osobowości są zazwyczaj wynikiem chorób neurodegeneracyjnych,
- zmienność nastroju – z wiekiem zmniejsza się zdolność do sterowania uczuciami, która może objawiać się
- wahaniem nastrojów lub większą wrażliwością np. łatwe wzruszanie się; zmiany nastroju mogą też być objawem depresji;
- obniżenie intensywności przeżyć oraz unikanie sytuacji emocjonalnych (mniejsza odporność na stres) np.
- niechęć do rozmów, nawet z osobami bliskimi, szczególnie na tematy trudne;
- sceptycyzm, wycofanie i zobojętnienie – brak nowych celów życiowych i poczucie niemożności dokonania
- istotnych zmian powoduje, że osoby starsze często nie potrafią oczekiwać pozytywnych zdarzeń w teraźniejszości i w przyszłości, co skutkuje skłonnością do zamykania się w sobie i unikania kontaktu z innymi;
- sztywność poglądów, konserwatyzm – utrwalone przekonania i doświadczenia z przeszłości pozwalają uporać się z rzeczywistością nad którą tracą kontrolę;
- narastające obawy przed zniedołężnieniem, bólem, samotnością, lęk przed śmiercią mogą powodować apatię,
- wycofanie i niechęć do jakiejkolwiek aktywności, a w konsekwencji prowadzić do depresji;
- koncentracja na dolegliwościach zdrowotnych lub bagatelizowanie dolegliwości.
Różne sposoby funkcjonowania osób starszych są wypadkową wielu czynników m.in. osobowości, stanu zdrowia, subiektywnej oceny życia, sytuacji rodzinnej, akceptacji siebie i swoich ograniczonych możliwości, poziomu zaspokojenia potrzeb, dlatego trudno jest jednoznacznie wskazać cechy charakteryzujące osoby starsze.
Przeczytaj także:
Pamięć i demencja
Depresja
Problemy zdrowotne
Odżywianie i leki
